W erze globalnej rywalizacji zdolność państw do rozwijania i eksploatacji nowych technologii jest kluczowym elementem budowania przewagi rynkowej. Natomiast w przypadku zastosowań militarnych potencjał do implementacji innowacji stał się krytycznym czynnikiem rywalizacji strategicznej.
Obecna presja i napięcia międzynarodowe zmuszają wiele państw do odbudowy albo uzupełniania potencjałów obronnych. Kluczowym czynnikiem do budowania przewagi operacyjnej staje się interoperacyjność sprzętu wojskowego. Czy z tym obszarze jest przestrzeń na innowacje i w jaki sposób wytyczane są ich kierunki?
Zacznijmy od początku.
Źródłem wynalazków w dziedzinie obronności są prace badawczo-rozwojowe prowadzone w instytutach wojskowych oraz pozyskiwanie technologii z sektora cywilnego. W większości nowe rozwiązania takie jak rodzaje broni czy sprzętu wojskowego są utajniane.
Jak to się dzieje, że wynalazek może być tajny?
Krajowe przepisy prawa własności przemysłowej (ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, tj Dz.U. z 2023r. , poz. 1170, dalej pwp) w rozdziale 4 regulują kwestię tajnych wynalazków. Jeśli podczas wstępnej weryfikacji dokumentacji zgłoszeniowej Urząd Patentowy uzna, że wynalazek może dotyczyć obronności lub bezpieczeństwa Państwa, a zatem może potencjalnie zostać uznany za tajny, przekazuje do Ministra Obrony Narodowej, ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych oraz Szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego informację o takim wynalazku. Organy te odpowiednio wedle właściwości mogą wydać postanowienie o utajeniu wynalazku.
Kategoria rozwiązań mogących potencjalnie zostać utajnione jest bardzo rozległa, począwszy od broni, amunicji, materiałów wybuchowych, pojazdów bojowych, samolotów, śmigłowców i okrętów wojennych, aż po urządzenia celownicze i dalmierze stosowane w sprzęcie bojowym, umocnienia i schrony bojowe, obiekty infrastruktury transportu czy ochronę informacji niejawnych.
Szczegółową procedurę postępowania z wynalazkami tajnymi opisuje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2002 r. w sprawie wynalazków i wzorów użytkowych dotyczących obronności lub bezpieczeństwa Państwa (Dz. U. Nr 123 z 2002r., poz. 1056). Warto wspomnieć, że zgłoszony do Urzędu Patentowego wynalazek, który postanowiono utajnić podlega sprawdzeniu formalnemu pod kątem kompletności dokumentacji i ustaleniu daty zgłoszenia. Zgłoszenie takie zgodnie z art. 59 pwp przechodzi na własność Skarbu Państwa, który wypłaca zgłaszającemu odszkodowanie w wysokości odpowiadającej rynkowej wartości wynalazku.
Minister Obrony Narodowej, minister właściwy do spraw wewnętrznych lub Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego mogą uznać po jakimś czasie, że wynalazek nie jest już tajny i jeśli nie upłynęło 20 lat od daty zgłoszenia wynalazku możliwe jest wszczęcie lub wznowienie postępowania o udzieleniu patentu. W sytuacji, kiedy ten 20 –letni okres upłynął, zgłoszenie tajnego wynalazku uznaje się za niebyłe.
Analogiczne regulacje w zakresie wynalazków w dziedzinie obronności lub bezpieczeństwa funkcjonują w innych krajach Świata.
Co napędza powstawanie innowacji w dziedzinie obronności?
Motywacje do opracowywania innowacji w dziedzinie obronności są silnie skorelowane z wielkością danego kraju i postrzeganych przez ten kraj zagrożeń. Wielkie mocarstwa takie jak USA czy Chiny chcą utrzymać strategiczną przewagę i dominację, wykorzystując w tym celu najnowocześniejsze technologie. W Europie innowacje związane z obronnością służyć mają celom obronnym i uzyskiwaniu konkurencyjności strategicznej.
Niekwestionowanym liderem kreowania innowacji w dziedzinie obronności są Stany Zjednoczone. USA rozwinęło cały ekosystem obronny, który jest też strukturalnie osadzony blisko „czynników decyzyjnych” państwa. System innowacji w dziedzinie obronności opiera się na połączeniu zarówno ośrodków badawczych skupionych na konkretnych obszarach, np. Połączone Centrum Sztucznej Inteligencji (JAIC), jak i organizacji o szerokim spektrum działania, np. Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych Obrony (DARPA). W system wplecione są także partnerstwa publiczno-prywatne, takie jak wspierane przez rząd uniwersyteckie laboratoria badawcze. Powstała w ten sposób sieć powiązań różnego szczebla decyzyjnego sprawia, że można zwinnie kierować wysiłki innowacyjne na określone potrzeby a także zapewnić sprawne przechodzenie wynalazków z laboratoriów na pole walki.
Kraje europejskie takie jak Niemcy, Francja czy Wielka Brytania tworzą podobne ekosystemy innowacji obronnych, przyjmując sprawdzony już model amerykański. Nie bez znaczenia jest fakt, że rozwijanie wspólnych zdolności obronnych w ramach NATO wymaga współpracy i naśladowania najlepszych praktyk.
Budowanie przewagi w dziedzinie obronności to nie tylko opracowanie wynalazku albo jego przejęcie z sektora cywilnego (np. poprzez utajnienie zgłoszonego rozwiązania). Do powstawania innowacji obronnych potrzebne jest zbudowanie całego ekosystemu, począwszy od zmian organizacyjnych, systemu zachęt i edukacji specjalistów w nowych technologiach. To też jest kwestia nakładów finansowych i akceptacji faktu, że nie wszystkie pomysły można będzie wdrożyć, a niektóre projekty zakończą się niepowodzeniem.
Analiza Międzynarodowego Instytutu Studiów Strategicznych IISS (Dr Simona R. Soare and Fabrice Pothier, „Leading Edge: Key Drivers of Defence Innovation and the Future of Operational Advantage, Listopad 2021r.), badająca czynniki wpływające na rozwój innowacji obronnych w Chinach, Francji, Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych wykazała, że oprócz ograniczeń technologicznych, również bariery polityczne czy społeczne mogą stać przeszkodzie rozwojowi innowacji.
Autorzy publikacji badali między innymi prawdziwość tezy o współzależności między technologią a zwycięstwem czy przewagą militarną. W zderzeniu podejścia teoretycznego z dowodami empirycznymi okazało się, że przewaga technologiczna przyczynia się do zwycięstwa na polu bitwy jednak nie daje długofalowo korzystnego wyniku strategicznego. Zdaniem autorów „innowacje w dziedzinie obronności same w sobie nie przynoszą korzystnych rezultatów strategicznych”. Równie istotne okazują się być kwestie organizacyjne, polityczne i wspólne normy wypracowywane w sojuszach obronnych.
Stare przysłowie mówi, że potrzeba matką wynalazków. Gdyby teraz, po 24 lutego 2024r. zrewidować słuszność wniosków Dr S. Soare i F. Pothiera mogłoby się okazać, że poczucie zagrożenia ryzykiem strategicznej konfrontacji jest najsilniejszym motywatorem dla innowacji w dziedzinie obronności.
Europejski Fundusz Obronny (EDF) jako kluczowy instrument UE wspiera finansowo współpracę w zakresie projektów związanych z obronnością, zwłaszcza tych w obszarze interoperacyjnych technologii i sprzętu obronnego. Budżet EFD na lata 2021-2027 na poziomie 2,651 mld euro ma wspierać badania w dziedzinie obronności w celu przeciwdziałania pojawiającym się i przyszłym zagrożeniom dla bezpieczeństwa a ponad 600 mln euro ma zasilić prace badawczo-rozwojowe skoncentrowane na opracowaniu przełomowych innowacji w sektorze obronnym.
Projekty mają obejmować między innymi wsparcie medyczne w obronie, zagrożenia chemiczno-biologiczno-radiologiczno-jądrowe (CBRN), komponenty i materiały, czy cyberprzestrzeń a nawet przestrzeń kosmiczną. Wszystkie te działania mają poprawić zdolności systemów obronnych.
Na przykład w projekcie o nazwie iMEDCAP opiewającym na blisko 25 mln euro za cel postawiono rozwój inteligentnych zdolności wojskowych do monitorowania, opieki medycznej i ewakuacji zakaźnego, rannego i skażonego personelu. W ramach projektu przewiduje się opracowanie cyfrowego systemu ratownictwa do autonomicznego wykrywania rannego personelu, automatycznego definiowania strategii ewakuacji i ratowania oraz zapewnienia wstępnego zaopatrzenia.
Innym ciekawym projektem, który uzyskał dofinansowanie rzędu blisko 20 mln euro jest projekt ARMETISS. Jego celem jest opracowanie zestawu inteligentnych ubrań i sprzętu integrującego uzupełniające się funkcje aby zapewnić funkcjonalność i zdolność żołnierzy do wykonywania wymagających zadań w trudnych warunkach przy zachowaniu poprawionego bezpieczeństwa i komfortu podczas operacji wojskowych.
Czy Polska ma szansę na sukces?
Zakładając, że poziom innowacyjności danego kraju jest miernikiem jego potencjału gospodarczego ale też militarnego, to można mieć nadzieję na sukces.
W opublikowanym niedawno przez Europejski Urząd Patentowy raporcie European Innovation Scoreboard 2023 (https://research-and-innovation.ec.europa.eu/knowledge-publications-tools-and-data/publications/all-publications/european-innovation-scoreboard-2023_en), Polska plasuje się w grupie początkujących innowatorów razem z Bułgarią czy Łotwą, osiągając 62,8% średniej unijnej poziomu innowacyjności. Wyprzedzają nas na przykład Czechy czy Estonia znajdujące się w grupie umiarkowanych innowatorów, niemniej jednak poziom innowacyjności w Polsce wzrasta w tempie wyższym niż średnia UE (8,5 pp.). Widać to również w 10,5% wzroście rok do roku liczby europejskich zgłoszeń patentowych pochodzących z Polski, która w 2023 roku wyniosła 671. Poprawiła się też jakość zgłaszanych wynalazków, gdyż w 2023r. EPO dla zgłaszających z Polski udzieliło 258 patentów przynosząc blisko 40% wzrost względem 2022 roku.
Powstawaniu wynalazków w dziedzinie obronności sprzyja budowanie ekosystemu opartego o relacje między środowiskiem naukowym i eksperckim a instytucjami obronnymi i przemysłem. Istotną rolę odgrywa także społeczeństwo ponoszące ciężar finansowy prac badawczo-rozwojowych. Podjęte działania UE na rzecz finansowego wsparcia projektów związanych z obronnością w powiązaniu z danymi dotyczącymi polskiego wskaźnika innowacji dają podstawy sądzić, że możemy być znaczącym graczem dziedzinie innowacji obronnych.
Iwona Płodzich-Hennig, rzecznik patentowy
